Michelangelo's schepping van Adam

Twee bekende handen

Een meesterlijke exegese van de schepping van Adam, de afbeelding van Michelangelo (1475-1564)! Toch was ik eerlijk gezegd wel een beetje uitgekeken op de afbeelding van de twee handen die elkaar bijna raken en die je in posterformaat zo vaak tegenkomt. De eerste keer ontroerde het me op een bepaalde manier, maar al snel zag ik er weinig meer in. Teveel gezien, te commercieel geworden.

Door het lezen van een artikel van Martin Hengel (1926-2009) over de vinger van God ging ik er weer nieuw naar kijken. Niet dat deze nieuwtestamentische geleerde de schildering van Michelangelo noemt, maar zelf zag ik bij een bezoek aan de Sixtijnse kapel zijn exegese in Michelangelo's kunstwerk terug. Het ging weer voor me leven, dit tafereel.

Beeldhouwer

Het tafereel van de twee handen die elkaar bijna raken, maakt deel uit van de plafondschildering die Michelangelo in 1511 in deze kapel maakte en is 2,3 bij 4,8 meter groot. Aan de hele plafondschildering werkte Michelangelo tussen 1508 en 1512. De twee handen zijn de hand van God en die van Adam: Gods vinger reikt naar de vinger van Adam. Ondanks het feit dat deze schildering Michelangelo's beroemdste werk is, zag de kunstenaar zichzelf meer als beeldhouwer dan als schilder. Zijn fascinatie voor de beeldhouwkunst kreeg hij naar eigen zeggen met de moedermelk ingegoten: zijn min was de vrouw van een steenhouwer. Zijn voorkeur zie je terug in zijn schilderingen: de mensen die hij schildert, zijn afgebeeld als de grote Griekse standbeelden uit de Oudheid, waar je omheen kunt lopen. De oude beelden werden in de tijd van de Renaissance herontdekt en Michelangelo werd er sterk door beïnvloed. 

Hoe komt Michelangelo ertoe om de schepping van Adam door middel van een aanraking met Gods vinger af te beelden? Is er een Bijbelse achtergrond voor?

De vinger van God in de Bijbel

Het artikel van Martin Hengel behandelt de betekenis van de uitdrukking 'de vinger van God' zoals we die tegenkomen in de Evangeliën en in het Oude Testament. Wat betekent de vinger van God bij Zijn Zoon die mens geworden is?

Zowel de evangelist Lukas als Mattheüs beschrijven een heftige geschiedenis waarin Jezus een demon uitdrijft (Lukas 11:14-23 en Mattheüs 12:22-30). Lukas zegt dat Jezus de demon uitdrijft door de vinger van God (vers 20). 

Mattheüs vertelt dezelfde geschiedenis als Lukas, maar met een verschil. Bij hem heet het dat Jezus de demon uitdrijft door de Heilige Geest (vers 28).

Beide evangelisten proberen onder woorden te brengen welke geestelijke kracht er van Jezus uitgaat in deze geschiedenis. De een noemt het 'de vinger van God'; de ander 'de Heilige Geest.' 

De uitdrukking 'vinger van God' komen we in het Oude Testament tegen bij Mozes en David. Mozes zegt dat God met zijn vinger de wet op twee stenen tabletten schreef en die aan Mozes gaf (Ex.31:18). David zingt in een lyrisch lied: 'Als ik de hemelkoepel zie, door uw vingers gevormd, als ik maan en sterren zie, door U daar aangebracht, wat is dan de mens...'(Ps 8:4,5a).

Michelangelo's uitdrukking van de Geest van God

De vinger van God is dus de Heilige Geest, volgens deze beide evangelisten. Het is fascinerend dat je dit in Michelangelo's schepping van Adam kunt zien. God de Schepper, omringd door de engelen, heeft zojuist Adam geboetseerd uit een homp klei, net zoals Pinokkio's vader Gepetto het poppetje Pinokkio uit het hout snijdt. Mozes vertelt ons dat God daarna de eerste mens bezielt, begeistert. Hij blaast de adem door de neusgaten het lichaam in en het boetseerwerk komt tot leven, raakt bezield. Een indrukwekkend gebeuren. 
- Even tussendoor: Mensen die gereanimeerd worden of die gereanimeerd hebben, komen op de een of andere manier in de buurt van deze geschiedenis. Daarom is reanimeren ook zo'n ingrijpend gebeuren, zowel voor degene die het leven geeft als voor degene die het leven ontvangt. -

Bij Michelangelo beademt God Adam niet, maar raakt Hij hem bijna aan met zijn vinger. Hierdoor wordt Adam levend, begeistert, een geestelijk wezen dat het omhulsel, het lichaam tot leven brengt. Net als de evangelist Lukas drukt Michelangelo Gods Geest hier uit door de vinger van God. Intrigerend dat de vinger van God Adam net niet raakt. Dat 'net niet' geeft het mysterie aan. Het daadwerkelijke gebeuren is niet onder woorden te brengen, niet in beeld uit te drukken.

De vinger van God, het is de Geest die de mens aanraakt, begeistert, inspireert, tot leven wekt. Het is de Geest die de wet heeft gegeven aan Mozes.
Opmerkelijk dat Michelangelo God zo krachtig en Adam in zo'n ontvankelijke houding geschilderd heeft. De hand van Adam lijkt op de hand van een vrouw, die een handkus ontvangt. 

Wat is de mens?
Het is wellicht een vraag waard waarom er over Gods vinger gesproken wordt als Gods Geest bedoeld wordt. Is het omdat God afdaalt naar onze menselijke werkelijkheid? God heeft toch geen hand en geen vinger want Hij is een geestelijk wezen. Binnen de theologie wordt vaak gesteld dat in de Bijbel menselijk over God gesproken wordt om ons voorstellingsvermogen tegemoet te komen. Zoals een moeder tegen haar kind in kindertaal praat, zo praat God tegen ons in mensentaal.

Deze gedachtegang heeft mij altijd tegen gestaan. Martin Hengel geeft  in het artikel "Was ist der Mensch?" een andere uitleg. Hij bekritiseert de gedachte dat er in de Bijbel menselijk over God gesproken wordt. Hij keert het om en stelt dat er juist goddelijk over de mens wordt gesproken. Er wordt gesproken over Gods vinger omdat God daadwerkelijk een vinger heeft, een geestelijke vinger. De reden dat wij mensen vingers hebben, is gelegen in het feit dat er in het wezen van God iets gevonden wordt dat daadwerkelijk een hand, een vinger is, in geestelijk opzicht. Psalm 8 zegt: 'U hebt van de mens bijna een god gemaakt' (vers 6). De mens is gemaakt naar/in Gods beeld en gelijkend op God (Gen 1:26). Hengel biedt in zijn artikel een boeiend uitgangspunt voor een Bijbels gefundeerde antropologie. 

Ik weet niet precies wat Michelangelo's gedachten bij het maken van deze schildering geweest zijn. Maar dat hij een diepe exegese heeft gegeven van de schepping van de mens staat voor mij vast.

Veni Creator Spiritus

De bezieling waarmee Michelangelo de schepping van Adam heeft weergegegeven, moet wel voortgekomen zijn vanuit een groot besef van Gods optreden in de (Bijbelse) geschiedenis. Dat kun je zien aan de manier waarop hij bijvoorbeeld de beroemde 'Pièta' gebeeldhouwd heeft. Daarvoor heb je een sterk besef nodig van wat er tussen de kruisiging en de begrafenis van Jezus gebeurd is. 
De liturgie in de kerk is doordrenkt van de Bijbelse gedachten en er is een bekende kerkelijke hymne die Michelangelo heel goed geïnspireerd kan hebben voor zijn schildering van Adam. De hymne 'Veni Creator Spiritus' dateert uit de vroege Middeleeuwen en spreekt de gedachte van de Heilige Geest als vinger Gods onomwonden uit. De hymne heeft een belangrijke plaats in de liturgie. Hij klinkt niet alleen op het Pinksterfeest, maar ook bij de wijding van kerkelijke dienaren en op andere belangrijke momenten in het kerkelijk leven. In deze hymne wordt de Heilige Geest aanbeden en aangesproken met meerdere namen. Het derde couplet luidt: 

Tu septiformis munere, (U, die de zevenvoudige gaven draagt,)
digitus paternae dexterae (Vinger van Gods rechterhand,)
tu rite promissum Patris (U, die het beloofde geschenk van de Vader bent,)
sermone ditans guttura (schenkt ons de gave van de spraak.)

Deze hymne stelt dat Gods vinger, de Heilige Geest, de spraak aan Adam geeft met zijn rechterhand. Zie de schildering van Michelangelo. Misschien is het spreken wel het meest kenmerkende waarin de mens lijkt op zijn Schepper. De mens zou sprekend op God kunnen lijken. Michelangelo heeft het meesterlijk vastgelegd. 

februari 2017

Jan-Willem Scheurwater

Jannet Scheurwater

Michelangelo

Literatuur:

Martin Hengel, 'Der Finger und die Herrschaft Gottes in Lk 11,20', in: La main de Dieu. Die Hand Gottes (WUNT 94), uitgegeven door  R. Kiefer - J. Bergmann, Tübingen 1997, p. 87-106

Martin Hengel ''Was ist der Mensch?' Erwägungen zur biblischen Anthropologie heute' in: Probleme biblischer Theologie. Festschrift für Gerhard von Rad zum 70. Geburtstag, uitgegeven door H.W. Wolff, München 1971, p 116-135