Messiaens L'Ascension (1932-33)

I. Majesté du Christ demandant sa gloire à son Père
II. Alléluias sereins d'une âme qui désire le ciel
III. Alléluia sur la trompette, Allélluia sur la cymbale
IV. Prière du Christ montant vers son Père


Olivier Messiaen (1908-1992)

Messiaen is een gelovig katholiek. Zijn werk is doordrenkt van het christelijk geloof: van de liturgie, van Christus en van Bijbelse taferelen. De wereld is voor Messiaen vooral een door God geschapen werkelijkheid, die oorsprong, geschiedenis en doel heeft. Dat verbindt Messiaen met Anton Bruckner. Verschil is dat Messiaen het geloof nadrukkelijker ter sprake brengt dan Bruckner. Veel van Messiaens werken zijn religieus geladen door de titel die ze meekrijgen, met Bijbelteksten ondertiteld, of nog beter gezegd: verklankingen van Bijbelteksten en Bijbelse taferelen. Zo ook het werk uit 1932: L'Ascension, de Hemelvaart, het hoogtepunt van zijn beginperiode. Van de composities die bewaard zijn gebleven, is het zijn vierde orkestrale werk. Messiaen zelf is organist en bespeelt vanaf zijn 22e tot zijn dood het orgel van de Eglise de la Sainte-Trinité in Parijs. Een jaar na de eerste uitvoering van L'Ascension bewerkt Messiaen dit werk voor orgel. 

Messiaens exegese

Messiaen is in dit werk een fijnzinnig exegeet. Hij wil de Hemelvaart van Christus muzikaal opvoeren en daarvoor neemt hij als uitgangspunt het Evangelie van Johannes. Opvallend, omdat Johannes de Hemelvaart niet beschrijft. Naast het Johannes Evangelie gebruikt de componist nog een tekst uit de mis die met Hemelvaart wordt opgedragen en Psalm 46/47, het oudtestamentische Hemelvaartslied. Maar het uitgangspunt is het Evangelie van Johannes. Vanuit dit Evangelie wil Messiaen de Hemelvaart laten plaatsvinden. De Hemelvaart gebeurt als het ware in de muziek, zoals in de katholieke liturgie de Bijbelse gebeurtenissen in zekere zin 'nu' gebeuren. Het is in zekere zin een 'nu'. In zekere zin want het 'nu' is meer het idee van de oosters-orthodoxe liturgie. In de Romeins Katholieke liturgie is het veelmeer een door de liturgie verbonden worden met wat gebeurd is in de geschiedenis, de Hemelvaart van Christus. Dat verbonden worden is een verweven raken van het leven van de gelovige met het leven en werk van Christus, dat in het verleden geschied is. Het leven en werk van Christus is ten diepste een voortdurend tegenwoordige tijd. Zo wordt tijd en ruimte overwonnen en ontstaat eeuwigheid.

Messiaen ziet de Hemelvaart van Christus vanuit het gebed dat Jezus bidt vóór Zijn lijden en sterven: het Hogepriesterlijk gebed uit Johannes 17. Dit is het gebed dat Jezus voorafgaand aan Zijn lijden, sterven uitspreekt, tijdens het laatste Avondmaal. Messiaen ziet hierin een grote eenheid: Het laatste Avondmaal (de mis), Goede Vrijdag, Pasen en Hemelvaart vormen een eenheid die stap voor stap door Jezus wordt voltrokken. De Hemelvaart wordt weliswaar niet als gebeuren beschreven door Johannes maar Jezus noemt het wel in zijn gebed, aldus Messiaen. De verhoging van Christus begint in het lijden en sterven en vindt zijn hoogtepunt in de intocht van Christus in de hemel. De componist beroept zich op de eerste woorden van Jezus uit het gebed: 'Vader, het uur is gekomen, verheerlijk nu uw Zoon' (Joh. 17:1). 

Toonzetting
Het eerste dat opvalt, is dat het werk in zijn geheel een opstijgen is, qua toonzetting. Het eerste deel staat in mi, het tweede in fa en het laatste in sol. Het is weliswaar een vroeg werk van de componist maar wel al duidelijk in een eigen stijl. Een stijl die iets heeft van naar het hoogste reiken, het uiteindelijke, naar het altaar gaan (met een ouderwets woord 'schrijden'), het mysterie binnengaan en daar de allerhoogste persoonlijkheid ontmoeten. Voor Messiaen is dat Christus, God de Vader. 
Ik denk dat zijn muziek raakt aan een oer-religieus principe: geraakt worden door, eerbied hebben voor, een opzien naar, komen tot een ontmoeting met de allerhoogste Persoon.

De afzonderlijke delen met een toelichting van Messiaen zelf:

I. De Majesteit van Christus, die Zijn Vader om Zijn verheerlijking bidt
'Vader, het uur is gekomen, verheerlijk nu uw Zoon, opdat Uw Zoon ook U verheerlijkt' (Hogepriesterlijk gebed van Christus, Evangelie van Johannes) 


Het openingsdeel is een groot koraal. Je hoort de complete koperbezetting aangevuld door fluiten, klarinetten en fagotten. De stralende trompetten voeren de boventoon. Het vertolkt de bede van de Zoon die aanvoelt dat het er nu om spant, het grote verheerlijken moet nu gaan beginnen.
Messiaen: 'De verhoging van Christus, die aan het kruis begonnen is en die bij de Opstanding doorgaat, wordt pas voltooid op de dag van de Hemelvaart. De heerlijkheid waar Christus  in het hogepriesterlijk gebed, aan het einde van zijn redevoering bij het Avondmaal, om vraagt, heeft hij al verkregen, door de vereniging van de menselijke en de goddelijke natuur in de unieke Persoon van Christus.' 

II. Vrolijk Halleluja van een ziel die verlangt naar de hemel 
'Wij smeken U, o God, geef dat wij in de geest in de hemel mogen verblijven.' (Uit de mis van Hemelvaart)

Het tweede deel heeft de mis die wordt opgedragen op Hemelvaartsdag als uitgangspunt. In deze mis verlangen de gelovigen ernaar deel uit te maken van de verheerlijking van de Zoon. Dat is een gebeuren van de ziel.
Het is een vredig en comtemplatief deel. Het houtwerk voert de boventoon, bijgestaan door de hoorns en een enkele trompet, cimbaal en strijkers.
Messiaen: 'In de geest in de hemel te mogen verblijven, dat is de genade die bij dit feest past. Contemplatieve stijl. Vorm: een wisseling tussen refrein en coupletten. De coupletten verbinden de soepele neumen (neumen zijn de voorlopers van het latere notenschrift, minder precies in aanduiding qua hoogte en duur van de toon) van het Gregoriaans koraal met versieringen die een pastoraal (herdersmuziek) karakter hebben. Steeds als het refrein klinkt, hebben we een andere variatie ervan voor ons.'

III. Halleuja op de trompet, Halleluja op de cimbaal
'God is opgevaren met trompetgeschal. Alle volken, klap in de handen. Lofzing voor God, prijst Hem met gejuich' (Psalm 47)

Als ik naar een muziekstuk luister, vind ik het fascinerend om ook te luisteren naar wat er tegelijkertijd door anderen is gecomponeerd. Zo wordt enerzijds de verbinding met andere componisten hoorbaar en komt anderzijds het eigen karakter van de compositie naar voren. Rond 1930 is Ravel (1875-1937) op zijn hoogtepunt: Daphne et Chloé (1923) de Boléro (1928), het pianoconcert voor de linkerhand (1931). 
In dit derde deel van Messiaens 'L'Ascension' hoor je de invloed van Ravels Daphne et Chloé qua klankkleur, ritme en het gebruik van de cimbaal. Verder doet het ook denken aan Psalm XLVII  van Florent Schmitt (1870-1958). Deze Franse componist componeert dit weelderige, van de Bijbelse context losgemaakte werk in 1904.
Naast de hoorbare invloeden van Schmitt en Ravel is in dit deel, dat eigenlijk een klassiek scherzo is, toch vooral een jonge componist aan het woord die een geheel eigen stijl heeft. De trompetten roepen een Halleluja uit, een 'chantez la gloire de Dieu.' Het deel werkt aanstekelijk en zet in beweging: een heilige dans!




De mis waarin de Hemelvaart van Christus gevierd wordt, doet iets met de mens, aldus Messiaen: 'Christus' opstanding en hemelvaart zijn de prelude van onze intocht in de hemel. Deze waarheid vervult ons met vreugde, een vreugde die zich uitdrukt in een nieuw halleluja. Dit halleluja is minder naar binnen gericht en uitbundiger dan het voorafgaande stuk.' 

IV. Gebed van Christus, die tot de Vader opvaart
'Ik heb Uw Naam geopenbaard aan de mensen...En nu ben ik niet meer in de wereld, maar dezen zijn in de wereld, en Ik kom naar U, Heilige Vader' (Hogepriesterlijk gebed van Christus, Evangelie van Johannes) 

Bij het laatste Avondmaal sprak Christus deze woorden van te voren uit. Zo deed Hij de ideeën van ruimte en tijd teniet. De woorden worden opnieuw gesproken en wel op het moment van de Hemelvaart. De woorden vatten alles samen, heel het plechtige vertrek van de aarde om verhoogd te worden op een wijze die alle hemelse orden oneindig ver overstijgt.' 

Een prachtig slotdeel. De toelichting van Messiaen zegt genoeg: Christus zegt al voor zijn kruisdood, opstanding en hemelvaart dat hij nu niet meer in de wereld is. Hij overstijgt ruimte en tijd en breekt ons gevangen-zijn in de ruimte en tijd open. De apostel Paulus en onder andere Augustinus werken dit idee van Christus verder uit in hun visie op tijd en eeuwigheid. Zij stellen dat de mens in Christus tijd en ruimte overwint en getransformeerd wordt in een eeuwig wezen. De sleutel tot die transformatie is Christus, door het geloof en de liturgie. Eeuwigheid is dus een overwinning van ruimte en tijd. De mens is geschapen om ruimte en tijd te overwinnen. 
Je hoort in dit deel in een opgaande beweging in de strijkers. Het hoogtepunt van dit deel is het drievoudige fortissimo in de finale: het licht van de heerlijkheid! 



Messiaen versus Bach
Naar mijn gevoelen maakt Messiaen in zijn werk net een ander punt dan bijvoorbeeld Bach en Bruckner. Alle drie componeren zij in sterke verbondenheid met de Bijbelse werkelijkheid en het christelijk geloof. Toch is er een verschil. Bij Bach en Bruckner staat centraal hoe het geloof werkt en de weg die de gelovige in deze aardse werkelijkheid aflegt, op weg naar de eeuwigheid. Messiaen daarentegen componeert vanuit de eeuwigheid en de heerlijkheid, om van daaruit te kijken naar de aardse werkelijkheid. Dit kun je horen in Messiaens muziek. De lange lijnen lijken iets van de eeuwigheid weer te geven, zijn muziek doorbreekt ruimte en tijd en is van voorbij de ruimte en de tijd. 'Er is een tendens om God als het ware te laten afdalen, zodat Hij dichter bij de mensen is. Maar Messiaen stelt daarentegen dat het aan de mensen is om naar omhoog te kijken en op te stijgen naar God.' (Halbreich pag. 63) 
Bach en Bruckner komen vaak op de concertagenda's voor en dat is terecht, het is jammer dat Messiaen weinig te horen is op de concertpodia. 


Hemelvaart 2017

Jan-Willem & Jannet Scheurwater


Literatuur: 
Harry Halbreich, L'Oeuvre d'Olivier Messiaen, Fayard, 2008

CD-Tip:
Oliver Messiaen, the works for Orchestra, SWR Sinfonieorchester Baden-Baden und Freiburg, Sylvain Cambreling, Hänssler classic (1999-2008)